Χωρίς τέχνη η ζωή θα ήταν ακατανόητη κι ανυπόφορη. Και τούτο επειδή η τέχνη είναι πιο μεγαλόπρεπη και πιο ιδανική απ’την καθημερινή πραγματικότητα. Γιατί πάν’απ’όλα, μας δίνει καθαρή ευχαρίστηση, ανεβάζοντάς μας κάπως ψηλότερα απ’τις μικρόψυχες συγκρούσεις κι οδυνηρές αντιθετικότητες της σύγχρονης ζωής.
Και δεν μπορούσε να γίνει αλλιώς, αφού η δύναμη της τέχνης είναι μεγαλύτερη απ’τη δύναμη και τη ζωή των ανθρώπων και των εθνών : Όλα περνούν και φεύγουν. Η τέχνη όμως, μένει. Είναι η μόνη διαρκής παρουσία. Ίσως γι’αυτό ακριβώς αντανακλά και πιστότερα από κάθε άλλο οικοδόμημα του ανθρωπίνου πνεύματος τον όλο τρόπο ζωής των ανθρώπων, των ομάδων και των εθνών.
Ζωή και τέχνη είναι συνυφασμένες. Ζωή ανθρώπινη χωρίς τέχνη δεν νοείται, δεν υπάρχει. Να σκεφτεί κανείς, τώρα, πως ίσως η γλυπτική τέχνη της ελληνικής αρχαιότητας είναι ασύγκριτη γιατί παριστάνει ζωή, ενέργεια και κίνηση μέχρι που και αυτόν τον θάνατο τον παρουσιάζει σε δράση, σε κίνηση, σε ζωή;
Χωρίς τέχνη η ιστορία θα ήταν κενό γράμμα. Μόνο χάρις στην τέχνη γίνεται σ’εμάς μια ζωντανή πραγματικότητα. Η γνώση μας για το παρελθόν οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά στα διάφορα λείψανα της τέχνης.
Η τέχνη ήταν ανέκαθεν μια οργανική ανάγκη των ατόμων και των ομάδων και μια απ’τις ευρύτατες εκδηλώσεις της ζωής. Εμφυτεύεται στην ψυχή των παιδιών, όσο και σ’εκείνη των πρωτόγονων.
Ποιο είναι, λοιπόν, αυτό το φαινόμενο που το αποκαλούμε Τέχνη; Ποια είναι η ουσία του, ποια η λειτουργία του και πώς μπορούμε να το προσδιορίσουμε;
Κατά την ταπεινή μου γνώμη : Τέχνη είναι η ανώτερη έκφραση και μεγαλόπρεπη συμπύκνωση της πλουσιότερης απ’αυτή και ζωντανότερης πραγματικότητας…
Η προσεκτική παρατήρηση μας πείθει, ότι τα είδωλα της πραγματικότητας που μας παρουσιάζει η τέχνη, είναι πλάσματα που έχουν δημιουργηθεί με μια “αφαίρεση” και μια “σύνθεση”, με μια βαθιά λοιπόν κατεργασία του αντικειμένου. Στο αποτέλεσμα τούτο, ο καλλιτέχνης φτάνει με μια μετάπλαση του “φυσικού” αντικειμένου και των γεγονότων της “πραγματικής” ζωής και με την καταξίωσή τους, δηλαδή με μια εργασία που μπορούμε να την ονομάσουμε πνευματική μεταστοιχείωση της πραγματικότητας.
Πράγματι, το Έργο Τέχνης, συνιστά το αποτέλεσμα πνευματικής δραστηριότητας, που προϋποθέτει τη συνειδητοποίηση απ’τον καλλιτέχνη, ορισμένων στοιχείων της ζωής και της φύσης μπροστά στα οποία παίρνει θέση, την οποία προβάλει μέσα στο δημιούργημά του. Το καλλιτέχνημα, δηλαδή, είναι αποτέλεσμα της δημιουργικής αλλαγής, της πλαστικής επεξεργασίας της πραγματικότητας απ’τον άνθρωπο. Κι αρχίζει να υπάρχει απ’τη στιγμή που ο καλλιτέχνης με την έμπνευσή του και τον μόχθο του κατόρθωσε να “μορφώσει την ύλη”, καθώς λέει ο Σολωμός.
Τι μας προσφέρει η Τέχνη η Πραγματική; Τ’αληθινά έργα τέχνης συγκλονίζουν την ψυχή μας, φέρνουν τα δάκρυα, τον θαυμασμό, την αγανάκτηση. Η τέχνη μάς αποκαλύπτει τα αισθήματα και τις σκέψεις των ανθρώπων… Πολλές φορές μαθαίνοντας μέσω της τέχνης για τους ανθρώπους, ανακαλύπτουμε και στον εαυτό μας κάποιες νέες πλευρές, γνωρίζουμε πιο βαθιά και πιο πολύπλευρα τον εαυτό μας. Η τέχνη μάς αποκαλύπτει τη χαρά και τον πόνο, τον ενθουσιασμό και την απόγνωση. Μας φωτίζει τους χαρακτήρες και τα φερσίματα των ανθρώπων, ανιστορεί τη μοίρα τους, κι έτσι δυναμώνει το πνεύμα μας, ακονίζει τη σκέψη μας, διδάσκει και εξυψώνει, στερεώνοντας έτσι στον άνθρωπο ό,τι αληθινά είναι ανθρώπινο. Αυτό σημαίνει, πως η τέχνη έξω απ’την αισθητική της αξία και χωρίς να ξεφεύγει απ’το βάθρο της αυτό, έχει τη γνωστική καθώς και ηθοπλαστική της αξία, εάν και εφόσον, φυσικά, ο καλλιτέχνης στέκεται στο ύψος του. Και τούτο επειδή είναι δυνατόν η τέχνη -ο ιδιόρρυθμος αυτός σύμβουλος του ανθρώπου- να ξυπνήσει σ’αυτόν πλαστά αισθήματα, να του δώσει τεχνητές σκέψεις, να παραμορφώσει την αλήθεια, να πλαστογραφήσει την πραγματικότητα, να του υποβάλλει τάσεις, αισθήματα και ιδέες τέτοιες, ώστε η επίδρασή της ν’αποδειχθεί τελικά αρνητική, ξεγελαστική…
Εν πάση περιπτώσει, τέχνη και καλλιτεχνική δημιουργία δεν μπορεί να κάνει ο οποιοσδήποτε.
Αλλά… Ποιος είναι ο καλλιτέχνης;
Φυσικά, τα έργα τέχνης δεν γίνονται από μόνα τους – γίνονται απ’τον άνθρωπο. Η τέχνη, γράφει ο Καντ, διακρίνεται απ’τη φύση, γιατί είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Καλλιτέχνης, συνεπώς, είναι εκείνος που ασκεί καλλιτεχνική δημιουργία (γλυπτική, ζωγραφική, ποίηση, πεζογραφία, μουσική, ηθοποιία κ.λ.π.). Αλλά ο καλλιτέχνης δεν δημιουργεί στο κενό, παρά μέσα στο δικό του συγκεκριμένο περιβάλλον, ακολουθώντας αυτές ή εκείνες τις αισθητικές (τεχνοτροπίες και εξωαισθητικές παραδόσεις).
Επομένως, μες στην τέχνη στέκεται ο άνθρωπος που την έκανε. Εκεί διαφαίνεται η προσωπικότητα του καλλιτέχνη.
Και τίθεται το ερώτημα : Ποιος είναι αυτός ο άνθρωπος, ποια είναι αυτή η προσωπικότητα του καλλιτέχνη;
Είναι σαν όλους τους κοινούς θνητούς ή έχει μέσα του κάτι μαγικό, το θεϊκό, το μυστηριακό; Γιατί κάνει τέχνη;
Στο ερώτημα αυτό μπορεί να δοθεί κατ’αρχήν η ακόλουθη απάντηση : Όχι. Καμία μυστηριώδη ιδιότητα δεν υπάρχει στον καλλιτέχνη. Ο καλλιτέχνης είναι σαν όλους τους άλλους ανθρώπους, με τη διαφορά πως έχει αναπτυγμένες και συντονισμένες περισσότερο (απ’τους μη καλλιτέχνες) μερικές ψυχικές ιδιότητες και ιδιορρυθμίες, όπως π.χ. : συγκινησιακή ευαισθησία, φαντασία, έμπνευση, ταλέντο κ.λ.π.
Κάθε άνθρωπος σε περιορισμένο, βέβαια, βαθμό, έχει καλλιτεχνικές ικανότητες. «Δεν υπάρχει άνθρωπος», λέει κάπου ο Νιρβάνας, «που για μια στιγμή κάτω από ισχυρή θλίψη ή έρωτα ή στοργή, δεν υπήρξε ποιητής… Ευνόητο, όμως, είναι ότι από το άτομο που εκδηλώνεται καλλιτεχνικά, υπό ορισμένες συνθήκες, και μεμονωμένης καλλιτεχνικής εκδήλωσης μέχρι του καλλιτέχνη και του καλλιτεχνήματος, το χάσμα είναι μέγα». Είναι αναμφισβήτητο πως κάθε άνθρωπος περιέχει στοιχεία από εκείνα που διακρίνουν τον καλλιτέχνη. Ευτυχώς. Γιατί, αν δεν γινόταν έτσι, τότε οι άνθρωποι δεν θα μπορούσαν ν’αφομοιώσουν και να κατανοήσουν τα έργα τέχνης. Αλλά οι καλλιτεχνικές ικανότητες, που στον έναν ή τον άλλον βαθμό υπάρχουν σ’όλους τους ανθρώπους, στον καλλιτέχνη είναι πολύ ανεπτυγμένες και συμπυκνωμένες.
«Ο καλλιτέχνης», γράφει κάπου ο Μ. Γκόργκι, «είναι ένας άνθρωπος που ξέρει να επεξεργάζεται τις προσωπικές – υποκειμενικές εντυπώσεις, που μπορεί να βρίσκει σ’αυτές το γενικό ενδιαφέρον – το αντικειμενικό – και το απεικονίζει σε δικές του φόρμες. Οι πιο πολλοί άνθρωποι δεν επεξεργάζονται τις υποκειμενικές εντυπώσεις τους». Η τέχνη αρχίζει από τότε που ο καλλιτέχνης επεξεργάζεται δημιουργικά και γενικεύει στην συνείδησή του το περιεχόμενο της πραγματικότητας. Κι ακολουθεί ένα δεύτερο ερώτημα : Και για ποιο λόγο ο ένας καλλιτέχνης γίνεται μουσικός, ο άλλος ζωγράφος, ο τρίτος λογοτέχνης;… Και ακόμα : Για ποιο λόγο ο ένας καλλιτέχνης υμνεί τη ζωή, τη χαρά, τον έρωτα, και ο άλλος τη διαστροφή, τη θλίψη, τον θάνατο; Για ποιο λόγο ο ένας ζωγράφος χρησιμοποιεί την αφαιρετική τεχνοτροπία κι ο άλλος, ή και ο ίδιος, σ’άλλη περίοδο, χρησιμοποιεί τη ρεαλιστική; Για ποιο λόγο ο ένας συγγραφέας αγωνίζεται με την πένα του ν’ανατρέψει μια κοινωνική κατάσταση κι ο άλλος ή και ο ίδιος σε άλλη φάση της ζωής του, προσπαθεί να τη συντηρήσει; Κι ακόμα : Γιατί ο ποιητής γράφει αυτούς τους στίχους και όχι εκείνους;
Γίνεται αμέσως φανερό, πως για να εξηγηθούν όλ’αυτά δεν αρκεί η έμπνευση και το ταλέντο του καλλιτέχνη. Χρειάζονται και άλλα στοιχεία ψυχολογικού, ιδιοσυγκρασιακού, κοινωνιολογικού χαρακτήρα.
Και μόνο όταν λάβουμε υπόψη μας και όλ’αυτά στην εξελικτική τους πορεία και ειδικότερα στη μεταξύ τους αλληλεπίδραση κι αλληλεξάρτηση μες στο πλαίσιο πάντοτε των προσπαθειών, που μερικές φορές γίνονται τελείως δραματικές κι απεγνωσμένες, να ικανοποιήσει ο καλλιτέχνης τις ανάγκες του, υλικές και πνευματικές, να προσαρμόζεται και να ισορροπεί συνεχώς ή και να ξαναβρίσκει την ισορροπία του, αν τη χάσει, μέσα σ’ένα διαρκώς εξελισσόμενο περιβάλλον, μόνο τότε θα μπορέσουμε να καταλάβουμε και να «εξηγήσουμε» τον καλλιτέχνη και το έργο του.
©Μανώλης Μεσσήνης