Ταλέντο

 Το ταλέντο είναι η ικανότητα με την οποία εξωτερικεύεται η μορφή της τέχνης.

 Αν η έμπνευση είναι η εκτίναξη της φαντασίας, αν η φαντασία είναι τα φτερά της δημιουργίας και η συγκινησιακή ευαισθησία το χρώμα της, το “ταλέντο” είναι η κινητήρια δύναμη της δημιουργίας. Γι’αυτό το ταλέντο είναι βασικό στοιχείο στην προσωπικότητα του καλλιτέχνη. Και επειδή χωρίς ταλέντο δεν νοείται καλλιτέχνης, όπως φυσικά και καλλιτεχνική δημιουργία, θα προσπαθήσω να δώσω τα κυριότερα στοιχεία απ’όσα συνθέτουν τη γοητευτική αυτή έννοια, που εξακολουθεί ακόμα στη συνείδηση πολλών ανθρώπων να περιβάλλεται από μια λεπτή ομίχλη μυστηριακού αγνωστικισμού.

 Ο Καντ θεωρεί το ταλέντο φυσικό χάρισμα, που δίνει στην τέχνη τους κανόνες της. Δηλαδή, το ταλέντο είναι για να παράγει εκείνα για τα οποία δεν υπάρχει κανόνας.

 Ο Γκαίτε πιστεύει πως το ταλέντο είναι η γλώσσα με την οποία εκφράζεται η μεγαλοφυΐα.

 Αλλά ας έλθουμε τώρα στη σπουδή του ταλέντου : Κατά την άποψή μου το ταλέντο δεν είναι τίποτ’άλλο από μια ή περισσότερες ικανότητες ανεπτυγμένες σε πολύ εξαιρετικό βαθμό. Αυτό πρώτα – πρώτα σημαίνει πως και το ταλέντο, μακριά από μυστικιστικές δοξασίες (θείο δώρο κ.λ.π.) διέπεται απ’τους ίδιους νόμους και κανόνες, απ’τους οποίους διέπονται και οι συνήθεις, περισσότερο ή λιγότερο ανεπτυγμένες ικανότητες. Και εφόσον οι ικανότητες συνιστούν ψυχικές ιδιότητες, που αποτελούν προϋποθέσεις για την επιτυχή εκπλήρωση ορισμένων μορφών δραστηριότητας, το ίδιο και το ταλέντο αποτελεί κι αυτό προϋπόθεση γι’ανώτερα επιτεύγματα, για υψηλές πτήσεις και κατακτήσεις του ανθρώπινου πνεύματος.

 Κατά συνέπεια, όπως οι ικανότητες έτσι και το ταλέντο δεν είναι αυτοδύναμα στοιχεία της προσωπικότητας, ούτε και αυτοτελείς έννοιες. Αντίθετα, βρίσκονται κι εξετάζονται πάντοτε σε συνάρτηση προς την εκπλήρωση οποιασδήποτε δραστηριότητας.

Είναι έμφυτο;

 Όπως οι ικανότητες δεν είναι έμφυτες, δεν προϋπάρχουν, είναι επίκτητες (ό,τι προϋπάρχει είναι οι διάφορες φυσιολογικές καταβολές, που αποτελούν τις βιολογικές προϋποθέσεις για την κατοπινή ανάπτυξη των ικανοτήτων), το ίδιο και το ταλέντο : δεν είναι ακριβώς έμφυτο. Δεν προϋπάρχει, δημιουργείται. Ό,τι προϋπάρχει είναι ο ευνοϊκός φυσιολογικός συνδυασμός, η προνομιούχος βιολογική καταβολή που προσφέρει τη θαυμάσια δυνατότητα της δημιουργικής εκπλήρωσης αυτής ή εκείνης της δραστηριότητας. Όπως, μ’άλλα λόγια, οι συνήθεις φυσικές προδιαθέσεις δεν προκαθορίζουν τις ικανότητες, δεν τις περικλείουν έτοιμες, αφού αυτές μόνο κάτω από ορισμένες συνθήκες μπορούν ν’αναπτυχθούν, έτσι και οι βιολογικά ανώτερες έμφυτες προδιαθέσεις δεν περιλαμβάνουν έτοιμο το ταλέντο. Περικλείουν το σκιαγράφημά του μόνο. Δηλαδή την πρώτη ύλη, τον βιολογικό καμβά. Τα παραπέρα είναι δουλειά του περιβάλλοντος. Το κυρίως ταλέντο, όσο κι αν το άτομο ωθείται απ’τις «εσωτερικές» δονήσεις προς ενέργειες, δεν μπορεί ν’αναπτυχθεί παρά μόνο κάτω από ορισμένες συνθήκες ζωής και δραστηριότητας. Αλλιώς οι έμφυτες προδιαθέσεις δεν εξελίσσονται, δεν μετασχηματίζονται σε ταλέντο.

 Κατά συνέπεια το ταλέντο είναι και έμφυτο και επίκτητο, ακριβέστερα είναι πάντοτε επίκτητο επάνω στη βάση της έμφυτης προδιάθεσης και πρέπει να νοείται ως προϊόν εξελικτικό που απορρέει απ’την αλληλεπίδραση της κληρονομικότητας και ενός συγκεκριμένου περιβάλλοντος, που και τα δυο βρίσκονται σε ασταμάτητη κίνηση, εξέλιξη και μεταβολή.

Είναι συνδυασμός ικανοτήτων

 Οι κάθε είδους ικανότητες δεν είναι μεμονωμένες. Γιατί μια μόνο δεν νοείται και ούτε είναι επαρκής για τίποτα. Είναι πάντοτε περισσότερες, συνταιριαγμένες σε ομάδες, σε συνδυασμούς γενικών και ειδικών ικανοτήτων για την εκπλήρωση κάθε δραστηριότητας. Γενικές, λ.χ., ικανότητες είναι η παρατηρητικότητα, η ευαισθησία. Ειδικές δε, το μουσικό αυτί, το αίσθημα του ρυθμού κ.α., που είναι απαραίτητες για τη μουσική δραστηριότητα.

 Γι’αυτό και το ταλέντο αποτελεί συνδυασμό πολλών γενικών και ειδικών, ανώτερης βέβαια ποιότητας, ικανοτήτων. Το καλλιτεχνικό ταλέντο, αίφνης, αποτελείται απ’τον δυναμικό κι εξελικτικό συνδυασμό πολλών και ποικίλων ικανοτήτων (λεπτότητα στα αισθήματα, ακρίβεια στην αντίληψη, συγκινησιακή ευαισθησία, παρατηρητικότητα, πλούσια φαντασία κ.α., που πραγματεύομαι στο κεφάλαιο της «Καλλιτεχνικής δημιουργίας».

 Ανάμεσα δε σ’όλες αυτές τις πτυχές του ταλέντου υπερέχουν εκείνες που έχουν άμεση σχέση με την τέχνη του καλλιτέχνη. Δεν μπορεί να γίνει κανείς μουσικός, όταν εκ γενετής δεν ακούει. Και εκείνος που πάσχει από αχρωματοψία δύσκολα γίνεται ζωγράφος. Στον πιανίστα χρειάζονται ευλύγιστα δάχτυλα, που στον ποιητή δεν είναι απαραίτητα. Στον καλλιτέχνη των εικαστικών τεχνών είναι σαν προϋπόθεση η ιδιαίτερη οξύτητα κι η ακρίβεια στην όραση. Συχνά το ταλέντο δεν περιορίζεται ειδικά σ’ένα μόνο καλλιτεχνικό είδος, στη «δική» του τέχνη, αλλά εκδηλώνεται και σ’άλλα είδη της. Έτσι ο Μιχαήλ Άγγελος, λ.χ., ήταν το ίδιο σχεδόν δυνατός στη γλυπτική, στην αρχιτεκτονική και στη ποίηση, όπως και στη ζωγραφική. Ο Βάγκνερ ήταν μεγαλοφυής συνθέτης, αλλά και θαυμάσιος δραματικός ποιητής. Ο Πούσκιν ήταν επιπλέον και εξαίρετος σκιτσογράφος και ο Τολστόι εξαίρετος και στη μουσική.

 Μπορεί, ακόμα, το καλλιτεχνικό ταλέντο να είναι πιο πολυσχιδές. Τέτοιο, λ.χ., ήταν το ταλέντο του Γάλλου καλλιτέχνη Ζαν Κοκτώ (του «τρομερού παιδιού» των γαλλικών γραμμάτων του 20ου αιώνα), που ήταν ποιητής, μυθιστοριογράφος, σεναριογράφος, χορογράφος μπαλέτων, θεατρικός συγγραφέας και σκηνοθέτης.

 Φυσικά υπάρχουν και ταλαντούχα άτομα με πολύ περισσότερα και πιο ανομοιογενείς ικανότητες, που καλύπτουν όχι μόνο καλλιτεχνικές, αλλά και επιστημονικές περιοχές. Αλλά αυτές οι πολυεδρικές και πολύμορφες προσωπικότητες αποτελούν «σπάνιες εξαιρέσεις».

Προϋποθέτει έφεση

 Μια απ’τις προϋποθέσεις ανάπτυξης του ταλέντου είναι η “έφεση”. Δηλαδή η τάση του ατόμου ν’ασχολείται με κάποια δραστηριότητα.

 Ακριβέστερα, έφεση είναι η σταθερή τάση στο να επιθυμεί κανείς κάτι και να επιδιώκει την απόλαυσή του. Αλλά και για την έφεση αρχική αιτία είναι η προδιάθεση. Αλλά, χρειάζεται η καλλιέργεια, η προώθηση της φυσικής προδιάθεσης μέσω της αγωγής προς τον σχηματισμό της έφεσης. Είναι δε τόσο μεγάλη η δύναμη του περιβάλλοντος, ώστε και όταν η προδιάθεση είναι υποτυπώδης ή και δεν υπάρχει ακόμα, να είναι αρκετή η επανάληψη και η επανειλημμένη ικανοποίηση της επιθυμίας για ν’αποκτηθεί η έφεση (επίκτητη έφεση).

 Στην παιδική ηλικία η μεγάλη έφεση μπορεί να χρησιμεύσει σαν δείκτης των ικανοτήτων που δημιουργούνται : Όσο πιο έντονα έλκει το παιδί κάποια δραστηριότητα, τόσο πιο πολύ ασχολείται μ’αυτή και όχι μόνο, αλλά και την εκπληρώνει με περισσότερη επιτυχία και έτσι αποκομίζει περισσότερη ικανοποίηση. Κι επιπλέον, όσο πιο πολύ ασχολείται μ’αυτή τόσο περισσότερο αναπτύσσονται οι ανάλογες ικανότητες.

Οι Έξεις

 Ένας άλλος, ακόμα, πολύ σημαντικός συντελεστής στη δημιουργία του ταλέντου είναι οι “έξεις”. Οι έξεις αποτελούν σταθεροποιημένους απ’τη συχνή επανάληψη, τρόπους ενέργειας, οι οποίοι κατά την εκτέλεση της πράξης ξετυλίγονται πλέον με μεγάλη ευχέρεια, με μια αυτόματη διαδοχική σειρά χωρίς να επεμβαίνει η συνείδηση. Οι έξεις μάς διευκολύνουν πολύ, γιατί, χάριν του αυτοματισμού, που τις χαρακτηρίζει, δεν σκεφτόμαστε από πριν πώς πρέπει να πραγματοποιήσουμε την ενέργεια.

 Χωρίς τις έξεις και οι στοιχειώδεις, ακόμα, πράξεις μας θα απαιτούσαν προσοχή και υπολογισμό και συνεπώς πάρα πολύ χρόνο για να εκτελεστούν. Μόνο στην περίπτωση λάθους ή εμποδίου “ειδοποιείται αμέσως ο εγκέφαλος κι επεμβαίνει η συνείδηση”. Με τη μεγάλη δε σταθεροποίηση φτάνουν στο σημείο να γίνουν “δεύτερη φύση”, αποκτώντας, δηλαδή, την ίδια περίπου δύναμη που έχουν και τα ένστικτα. Και όταν η έξη είναι σωστά καλλιεργημένη, η “ταχύτητα” συνδυάζεται με “υψηλή ποιοτική απόδοση”. Έτσι οι έξεις μεταβάλλονται σε θαυμάσια όργανα αυτοσυντήρησης και προόδου. Κατά τους σταθεροποιημένους τρόπους ενέργειας (έξεις), όχι μόνο μειώνεται η ένταση και ο κόπος κατά την εκπλήρωση της ενέργειας, αλλά και αυξάνει η ακρίβεια και η λεπτότητα της αντίληψης…

 Χάρις στις έξεις αυξάνεται η ευαισθησία της όρασης και της ακοής στους καλλιτέχνες κι έτσι γίνονται πιο ικανοί κι επιτήδειοι να διακρίνουν και τις ελάχιστες λεπτομέρειες των χρωμάτων και των ήχων στα έργα τέχνης. Κατά τον ίδιο τρόπο ενισχύονται και οι υπάρχουσες ικανότητες μνήμης, φαντασίας, κρίσης και βούλησης. Οι ψυχικές αυτές λειτουργίες αποκτούν έτσι ταχύτητα και ακρίβεια σχεδόν μηχανική. Τέτοιες είναι, π.χ., οι κινήσεις των μουσικών, όπως εξάλλου και όλων, όσοι απέκτησαν έξεις υψηλής ποιότητας.

 Στις έξεις οφείλονται, κατά την άποψή μου, όχι μόνο οι οργανικές συνήθειες (βάδισμα, ντύσιμο κ.τ.λ.), όχι μόνο οι τέχνες και οι επιστήμες, αλλά όλος ο πνευματικός και συναισθηματικός κόσμος, οι πίστεις, οι παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα, οι προλήψεις και πλάνες των ανθρώπων ανήκουν στη σφαίρα των ατομικών ή ομαδικών έξεων, συνιστούν πράγματα υπερατομικά, αποτελώντας τον κοινωνικό αυτοματισμό.

 Εκτός απ’τα έμφυτα αντανακλαστικά – τα κληρονομημένα, έχουμε και τα επίκτητα – ή εξαρτημένα αντανακλαστικά. Αυτά συνδέουν δύο πράγματα:1) Ένα “ερέθισμα” που προέρχεται απ’το περιβάλλον και 2) μια “αντίδραση” του οργανισμού σε απάντηση του ερεθίσματος. Στο περιβάλλον μας, εξαρτημένα ερεθίσματα – σινιάλα, υπάρχουν μυριάδες και συνεχώς αυξάνονται, εφόσον το περιβάλλον συνεχώς μεταβάλλεται. Και είναι εξαρτημένα, γιατί ο σχηματισμός τους εξαρτάται απ’τις συνθήκες του περιβάλλοντος. Έτσι τα μεν έμφυτα εξασφαλίζουν την προσαρμογή, την ισορροπία του ατόμου στους σταθερούς παράγοντας του περιβάλλοντος, τα δε εξαρτημένα στους μεταβλητούς, στις συνεχώς εξελισσόμενες συνθήκες του περιβάλλοντος. Συνεπώς, και τα μεν και τα δε συνδέουν τον οργανισμό με το περιβάλλον του.

 Το πρόβλημα, όμως, των εξαρτημένων αντανακλαστικών γίνεται πιο πολύπλοκο στον άνθρωπο, επειδή ειδικώς ο άνθρωπος, εκτός απ’τα κοινά, σ’αυτόν και τα ζώα, εξαρτημένα ερεθίσματα ή αλλιώς σινιάλα (και τέτοια είναι τα άμεσα αισθητηριακά ερεθίσματα), διαθέτει και μια ατελείωτη σειρά άλλων ερεθισμάτων τελείως ανθρώπινων. Αυτά είναι τα “λεκτικά ερεθίσματα, ο λόγος”, οι γραμματικές μορφές, οι λέξεις οι διαβαζόμενες, οι ακουόμενες, οι εννοούμενες. Σ’ένα μοναδικό κι αφηρημένο ερέθισμα, όπως είναι μια λέξη, γίνεται η συμπύκνωση όλων των αμέσων ερεθισμάτων, που προέρχονται από ένα υλικό αντικείμενο. Συνεπώς, οι λέξεις αποτελούν σινιάλα σινιάλων και ως εκ τούτου, οι λέξεις είναι τόσο πραγματικά ερεθίσματα, όσο και τα πράγματα που προσδιορίζουν. Όταν, δηλαδή, εγκατασταθεί καλά ένα εξαρτημένο αντανακλαστικό μπορούμε να επιτύχουμε την ίδια αντίδραση του ατόμου, είτε χρησιμοποιήσουμε έναν ήχο ή μια φωτιά, όπως επίσης τη λέξη “ήχος” ή τη λέξη “φωτιά”. Με την επέμβαση των λέξεων επιτυγχάνεται η αφαίρεση και η γενίκευση της πραγματικότητας, ο σχηματισμός των ιδεών, η ανώτερη σκέψη και η συνείδηση που πλουτίζουν αφάνταστα τη δραστηριότητα του ανθρώπου και της δίνουν μια ριζικά νέα ιδιότητα, απείρως ανώτερη απ’αυτή του ζώου.

Γνώσεις

 Και, τέλος, οι “γνώσεις” –Ένας επιπλέον συντελεστής του ταλέντου. Για την ανάπτυξη των ικανοτήτων του ανθρώπου χρειάζεται η απόκτηση και κατόπιν η δημιουργική εφαρμογή των γνώσεων που καλλιεργήθηκαν κατά την πορεία της ζωής του. Οι γνώσεις και οι δεξιότητες δεν είναι ξένες σε σχέση με τις ικανότητες. Απ’τις γενικευμένες γνώσεις και δεξιότητες σχηματίζονται οι ικανότητες. Μαθαίνοντας σωστά να ιχνογραφεί και να ζωγραφίζει, το παιδί, αποκτά τις καλλιτεχνικές του ικανότητες. Η έλλειψη των αναγκαίων γνώσεων και έξεων αναστέλλει σημαντικά την ανάπτυξη των ικανοτήτων. Άλλο ικανότητες, άλλο γνώσεις και άλλο έξεις. “Οι ικανότητες είναι ψυχικές ιδιότητες που εξαρτώνται απ’τις γνώσεις και έξεις, αλλά δεν είναι το ίδιο μ’αυτές”. Οι ικανότητες είναι οι πιο σταθερές ιδιότητες της ατομικότητας. Αυτές σχηματίζονται και αναπτύσσονται βραδύτερα απ’ό,τι αποκτώνται οι γνώσεις και έξεις.

 Έτσι, πρέπει αδιάκοπα να υπολογίζουμε στη στενότατη αδιάρρηκτη αλληλεξάρτηση ανάμεσα στις ικανότητες του ανθρώπου και τις γνώσεις του, αλληλεξάρτηση που εκφράζεται με το ότι, “οι ικανότητες σχηματίζονται και αναπτύσσονται με την κατάκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων και το αντίθετο : απ’την ανάπτυξη των ικανοτήτων εξαρτάται η ευκολία και η ταχύτητα κατάκτησης γνώσεων και δεξιοτήτων”.

 Συμπέρασμα : Απ’τα παραπάνω γίνεται καθαρά φανερό, ότι “το ταλέντο συνιστά ένα τέλειο μικτό δυναμικό”, αφενός μεν τα έμφυτα στοιχεία και αφετέρου με τα επίκτητα που έρχονται να προστεθούν, να πλουτίσουν, ν’αναπτύξουν και να τροποποιήσουν τα έμφυτα σε τρόπο, ώστε να σχηματιστεί ένας πολύμορφος, ζωντανός κι εξελισσόμενος σχηματισμός της προσωπικότητας.

 Η πολύτιμη, όσο και στερεή, ταλαντούχος συσκευή αυτή, που είναι ωστόσο τοποθετημένη μέσα σε μια πολύ ευαίσθητη, όπως είδαμε, και γι’αυτό, ίσως, όχι τόσο στερεή προσωπικότητα, αποτελεί, παρ’όλ’αυτά, μια σωστή “δεύτερη φύση”, που, στην καλλιτεχνική της έκδοση, υπερέχει αναμφισβήτητα της “πρώτης” σε ακρίβεια και γοητεία. Και τούτο είναι αναπόφευκτο εφόσον το καλλιτεχνικό ταλέντο πασχίζει για την ομορφιά, εξυπηρετεί και δημιουργεί την ομορφιά, αλλά γεμίζει απ’την ομορφιά, που είναι η θελκτικότερη κατάκτηση της φύσης απ’τον άνθρωπο.

©Μανώλης Μεσσήνης