Αναπόσπαστο μέρος της προσωπικότητας του καλλιτέχνη, βρίσκεται και η κοσμοθεωρητική πλευρά ή αλλιώς κοινωνιολογικοπολιτική πλευρά. Και τούτο επειδή η προσωπικότητα είναι πάντοτε μια ενιαία σύνθεση. Ως τέτοια δέχεται τις επιδράσεις του περιβάλλοντος και ως ενιαία, επίσης, αντιδρά σ’αυτές. Μια ενιαία, όμως, σύνθεση “εξελικτική”. Αυτό σημαίνει, ότι οι εξωτερικές επιδράσεις, το εξωτερικό περιβάλλον, που βρίσκονται πάντα σε αδιάκοπη κίνηση, μεταβολή κι εξέλιξη από μόνα τους, που δεν προκαθορίζουν κατά τρόπο μοιραίο τις ψυχικές αντιδράσεις μας και τις μορφές συμπεριφοράς μας. Και οι ίδιες, ακόμα, οι εξωτερικές συνθήκες, (συνθήκες ζωής, εργασίας, πνεύμα εποχής, κλίμα “ιδεολογικό”, παράδοση, τεχνοτροπίες κ.λ.π.), ασκούν πάντοτε λίγο – πολύ διαφορετική επίδραση στους διάφορους καλλιτέχνες, ακριβώς όπως και στον ίδιο τον καλλιτέχνη κατά τα διάφορα στάδια της ζωής του. Και τούτο γιατί, όπως γράφει και ο Τολστόι, ο ανθρώπινος χαρακτήρας δεν είναι κάτι που μένει αμετάβλητο, ρέει αδιάκοπα κάτω απ’την επίδραση των εντυπώσεων της ζωής. Ο άνθρωπος «συμβαίνει συχνά να μη μοιάζει καθόλου με τον εαυτό του, ενώ στο μεταξύ ο εαυτός του εξακολουθεί να μένει ο ίδιος» (Ανάσταση), «Οι άνθρωποι είναι σαν τα ποτάμια» (Άννα Καρένινα).
Όταν λέμε, πως ο καλλιτέχνης απεικονίζοντας με την τέχνη του την εξωτερική πραγματικότητα, δίνει έτσι μέσα στην ίδια την καλλιτεχνική εικόνα μόνο αυτή τη συγκεκριμένη εξωτερική πραγματικότητα, αλλά και τη δική του, πρέπει να εννοούμε και τη δική του συγκεκριμένη –της στιγμής εκείνης– εσωτερική πραγματικότητα, που συνιστά το άθροισμα των δικών του σχέσεων προς την πραγματικότητα : την “κοσμοθεωρία” του : το πώς βλέπει τότε, το πώς αισθάνεται τη στιγμή εκείνη με την ιδιοσυγκρασία του, τα ένστικτά του, το ύφος του, την ψυχολογία και τη συνείδησή του, τον κόσμο. Και απ’όλ’αυτά θα προκύψει η αντίδρασή του, δηλαδή η στάση και συμπεριφορά του, σαν ανθρώπου, καθώς επίσης η έμπνευση και η δημιουργία του σαν καλλιτέχνη.
Σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί ο καλλιτέχνης να περιορισθεί στο να μεταπλάσει, στο να απεικονίσει παθητικά την πραγματικότητα. Πάντοτε θα πάρει μια κάποια θέση· και αυτή θ’απεικονίσει με την τεχνοτροπία του, ψυχολογικά, κοσμοθεωρητικά – δηλαδή σαν ενιαία προσωπικότητα.
Κατά την πρωταρχική συσσώρευση μορφών απ’την πραγματικότητα, κατασταλάζουν στον καλλιτέχνη εκείνες οι εντυπώσεις που χαράζονται βαθύτερα στη συνείδησή του, που ανταποκρίνονται στη νοοτροπία σαν ατόμου, που εκπροσωπεί τούτο ή εκείνο το κοινωνικό στρώμα.
Αυτό πάει να πει, ότι και στην πρώτη, ακόμα, περίοδο της δημιουργικής εργασίας του ο καλλιτέχνης δεν εκφράζεται σαν άνθρωπος ανεξάρτητος απ’τις κοινωνικές συνθήκες.
Έχει την κοσμοθεωρία του, αλλά, πολλές φορές, δεν είναι ξεκαθαρισμένη και ό,τι υπάρχει στην πραγματικότητα δεν τον απασχολεί, δεν τον ενδιαφέρει και δεν τον συγκινεί εξίσου. Σαν γνώμονα στις προτιμήσεις, στα ενδιαφέροντα, αλλά και στις απαρέσκειές του έχει πάντοτε το τρίπτυχο, θα έλεγα, που αναβλύζει σαν συνισταμένη απ’τις πηγές της ιδιοσυγκρασίας του, της ψυχολογίας του και των ιδανικών του (της κοσμοθεωρίας του). Τ’αντικείμενα και τα φαινόμενα του περιβάλλοντος, αποτιμά πάντοτε ο καλλιτέχνης, έχοντας για βάση ορισμένα κοινωνικά ιδανικά.
Μέσα στο πλαίσιο των κοινωνικών αρχών και ιδανικών ιδιαίτερη σπουδαιότητα αποκτά, όπως θα δούμε παρακάτω, και η ηθική στάση του καλλιτέχνη στη ζωή.
Πώς, άραγε, αντιδρά σαν άτομο ο καλλιτέχνης και πώς σαν δημιουργός; Υπάρχουν δύο τρόποι αντίδρασης ή ένας, ενιαίος κι αξεχώριστος;
Στο σημείο αυτό υπάρχουν δύο τάσεις, δίνοντας δύο ειδών απαντήσεις : Η μία υποστηρίζει, πως οι ιδέες, τα αισθήματα και η κοσμοθεωρία του καλλιτέχνη αποτελεί ένα απ’τα βασικά στοιχεία της τέχνης του και πως το ταλέντο κάτω από όμοιες συνθήκες αναπτύσσεται ανάλογα προς την προοδευτικότητα της θεωρίας του καλλιτέχνη.
Η άλλη, αντίθετα, επιμένει, πως το έργο του οποιουδήποτε καλλιτέχνη δεν έχει καμιά σχέση προς τις κοινωνικοπολιτικές του ιδέες, φέρνοντας για παράδειγμα τον Τολστόι. Η περίπτωση Τολστόι δεν είναι βέβαια η μοναδική. Εξαιρετική ιδιορρυθμία παρουσιάζει και η περίπτωση Μπαλζάκ. Ο συγγραφέας της “Ανθρώπινης Κωμωδίας”, στη ζωή του ήταν μοναρχικός και υποστήριζε την εκκλησία και την αριστοκρατία. Ενώ, απ’τη μια μεριά, με την απαράμιλλη τέχνη του, ξεσκέπαζε όλα τα βρώμικα της νεαρής, τότε, αστικής κοινωνίας (τα πάθη, τη διαφθορά κ.λ.π.), προϊόντα των καταστροφικών εγωιστικών δυνάμεων, κι αρνιόταν τον αστικό κόσμο, απ’την άλλη θαύμαζε τη ζωντάνια του και συναρπαζόταν απ’τις μεγαλειώδεις προοπτικές του αστικού καθεστώτος.
Τα φαινόμενα αυτά δείχνουν μια κάποια «διάσπαση του ενιαίου» της προσωπικότητας, μια αντιφατικότητα. Αλλά η αντιφατικότητα δεν σημαίνει «διάσπαση». Σημαίνει αντανάκλαση στην προσωπικότητα της αντιφατικότητας που υπάρχει στη ζωή. Η αντιφατικότητα αυτή και κάθε άλλη οφείλεται, μ’άλλα λόγια, στην πολυπλοκότητα των αντικειμενικών συνθηκών μέσα στις οποίες ζούμε όλοι και οι οποίες επιδρούν επάνω μας – στην ψυχοσύνθεσή μας, στη συνείδησή μας (ιδέες, συναισθήματα κ.λ.π.).
Παρά την αντιφατικότητα, όμως, που περισσότερο ή λιγότερο υπάρχει πάντοτε, εφόσον η ανθρωπότητα προχωρεί, οι άνθρωποι, κατά κανόνα, συγκρατούν την εσωτερική τους ενότητα, τηρώντας μια κάποια συνέπεια ιδεών, αισθημάτων και πράξεων.
Η ιστορία δε και η καθημερινή ζωή, πάντως, αποδεικνύουν, πως οι πιο πολλοί απ’τους μεγάλους καλλιτέχνες ήταν περισσότερο ή λιγότερο προοδευτικοί και φιλελεύθεροι άνθρωποι στην εποχή τους, όχι μόνο στην τέχνη τους, αλλά και στη ζωή τους.
Οι μεγάλες καλλιτεχνικές φυσιογνωμίες του 19ου αιώνα, επί παραδείγματι, σε όλα τα είδη της τέχνης και σε όλες τις βασικές τεχνοτροπίες (κλασικισμό, ρομαντισμό, και ρεαλισμό), της εποχής τους, μπόρεσαν, χρησιμοποιώντας την τέχνη τους, να εκδηλώσουν το επαναστατικό πνεύμα τους, το δημοκρατικό τους φρόνημα και τις κοινωνιολογικές τους αντιλήψεις.
Κάποιοι, λοιπόν, απ’αυτούς έμειναν αθάνατοι, όχι μόνο γιατί είχαν δυνατό ταλέντο, αλλά και γιατί μπόρεσαν να συνειδητοποιήσουν το νόημα της εποχής τους, να λάβουν μέρος στα κοινωνικά και πολιτικά γεγονότα του καιρού τους, σαν άτομα και σαν καλλιτέχνες, και χρησιμοποιώντας την τέχνη τους να κρίνουν αυστηρά την κοινωνική πραγματικότητα στην οποία ζούσαν, και οραματίζονταν, τέλος, έναν καλύτερο κόσμο, προς τον οποίο έτειναν καλλιτεχνικά.
Θα μπορούσα να παραθέσω ολόκληρο κατάλογο ονομάτων, εξεχόντων και μεγαλοφυών καλλιτεχνών, που με το θαρραλέο φέρσιμό τους και την ιδεολογική (απελευθερωτική και δημοκρατική) συμπεριφορά τους πρόσφεραν μια τεράστια κοινωνική συμβολή στον αγώνα του ανθρώπου για τον λυτρωμό του, από κατακτητικούς ζυγούς και ανελεύθερα καθεστώτα. Αλλά αρκούμαι σε μια συνοπτικότατη μνημόνευση μερικών μόνο απ’αυτούς :
Οι περίφημοι πίνακες του Ντελακρουά : «Η σφαγή της Χίου» και «Η ελευθερία στα οδοφράγματα» έχουν, όχι μόνο εξαιρετική ομορφιά, αλλά και μεγάλη κοινωνική δύναμη.
_Ο Βίκτωρ Ουγκώ, ο σπουδαιότερος λογοτέχνης του γαλλικού ρομαντισμού, με φιλελεύθερες – δημοκρατικές ιδέες και μ’έντονη πολιτική δραστηριότητα, ιδίως ύστερα απ’την επανάσταση του 1848. Μετά απ’το πραξικόπημα του Ναπολέοντα, στο οποίο αντέδρασε έντονα, οδηγήθηκε σε αναγκαστική εξορία.
Ο Γκόγια, ο εθνικός ζωγράφος της Ισπανίας, με τη σειρά των χαλκογραφιών του : «Καπρίτσια», έκανε μια πολύ δυνατή κοινωνική σάτιρα. Αργότερα, μάλιστα, προχώρησε περισσότερο στη φιλοσοφική, πολιτική και κοινωνική διαφοροποίησή του. Έτσι, άλλα έργα έδειχναν την οργή του και ακόμα την ειρωνεία του για τις συντηρητικές δυνάμεις της κοινωνίας του, που των καλούσαν να τους διακοσμήσει τ’ανάκτορα και τα μέγαρα, όπως η «Οικογένεια του Βασιλέως Δ΄». Ενώ άλλα έργα του υμνούσαν την ομορφιά, την υγεία και την ηθική δύναμη του ισπανικού λαού :
«Η γυναίκα με την κίτρινη σάρπα», και τα πορτραίτα «Ντυμένη» και «Γυμνή Μάγια». Ο ίδιος, τέλος, έλαβε μέρος στην αντίσταση κατά του κατακτητή Ναπολέοντα : «Τουφεκισμός επαναστατών» και η σειρά των περίφημων χαλκογραφιών «Τα δεινά του πολέμου».
Ο Γκαίτε είναι μια απ’τις μεγαλύτερες, αλλά και αντιφατικές μεγαλοφυΐες. Σε μια σειρά έργα του, κατακρίνει τη «Φρίκη της Γαλλικής Επανάστασης», αντιπαραθέτοντας την πατριαρχική Γερμανία σαν αξιοσέβαστος μυστικοσύμβουλος της Βαϊμάρης. Ενώ στο αριστούργημά του ο «Φάουστ» ενσαρκώνει τις προοδευτικές τάσεις της ανθρωπότητας, που βγήκε απ’το σκοτάδι του Μεσαίωνα.
Όσον αφορά τον Μπάιρον, η δύναμη των ποιημάτων του βρίσκεται στο μίσος για την τυραννία και την επίμονη κοινωνική διαμαρτυρία. Εκτός αυτού, γράφει και φιλοσοφικά ποιήματα : «Μάνφρεντ», «Κάιν» κ.λ.π.
Ένας άλλος μεγάλος ποιητής, ο Πούσκιν (θεωρείται ο μεγαλύτερος Ρώσος ποιητής), έγραψε θαυμάσιους στίχους, με πολιτικό περιεχόμενο. Υμνεί την ελευθερία και ειρωνεύεται τους Τσάρους. Γι’αυτό εξορίστηκε. Έζησε ανάμεσα στους πρωτεργάτες του κινήματος των Δεκεμβριστών του 1825.
Όσον αφορά τους μεγαλοφυείς μουσουργούς της εποχής εκείνης (Μότσαρτ, Μπερλιόζ, Ροσίνι, Βέρντι, Μπετόβεν, Σούμαν, Βάγκνερ κ.α.), άλλος περισσότερο, άλλος λιγότερο, ύμνησαν προοδευτικές ιδέες και επαναστατικά γεγονότα.
Οι Ροσίνι και Βέρντι, καθώς και άλλοι Ιταλοί μουσικοσυνθέτες, στα μελοδραματικά τους έργα, εξέφρασαν τον αγώνα των συμπατριωτών τους για την εθνική τους ανεξαρτησία. Ο Βέρντι, μάλιστα, είχε λάβει μέρος και στο ιταλικό απελευθερωτικό κίνημα.
Όσο πιο μεγάλος, πάντως, είναι ο καλλιτέχνης, τόσο περισσότερο του είναι αδύνατο ν’αποφύγει τα θεμελιώδη προβλήματα της εποχής του. Κριτήριο δε για τη μεγαλοσύνη του καλλιτέχνη δεν είναι μόνο το να έχει μεγάλο ταλέντο, αλλά και το να γνωρίζει, ακόμα και με τη βοήθεια του ταλέντου του, βαθιά τη ζωή, να έχει καθαρή αντίληψη της πραγματικότητας και να ζει έντονα τον κόσμο…
Απ’την ανάλυση αυτών των πλευρών της προσωπικότητας του καλλιτέχνη γίνεται φανερό 1) ότι η καλλιτεχνική δημιουργία, όπως και τα προϊόντα της –τα έργα τέχνης– είναι το αποτέλεσμα μια ατελείωτης σειράς συντελεστών και ιδιομορφιών, τόσο από μέρους του εξωτερικού κόσμου, όσο και από μέρους του εσωτερικού κόσμου του καλλιτέχνη, 2) ότι όλοι αυτοί οι αναρίθμητοι παράγοντες βρίσκονται σε διαρκή εξέλιξη, κίνηση και μεταβολή και 3) ότι εκτός αυτού, όλοι αυτοί βρίσκονται επίσης και σε διαρκή αλληλεξάρτηση και αλληλεπίδραση.
Για όλους αυτούς τους λόγους κάθε έργο τέχνης, όσο και ν’αντανακλά την “πραγματικότητα” (ιστορική εξέλιξη, παράδοση, συνθήκες ζωής κ.λ.π.), όσο και ν’αντανακλά τον “άνθρωπο – καλλιτέχνη” που διέπεται απ’τους ίδιους βιολογικούς, ψυχολογικούς και κοινωνιολογικούς νόμους, όπως και κάθε άλλος καλλιτέχνης, όπως και κάθε άλλος άνθρωπος, είναι αναπόφευκτα “μοναδικό και ανεπανάληπτο”, εφόσον απ’τη μια στιγμή στην άλλη δεν είναι ποτέ η ίδια η πραγματικότητα, δεν είναι ποτέ ο ίδιος ο καλλιτέχνης.
©Μανώλης Μεσσήνης